با توجه به اینکه هیپنوتیزم توجه عموم را برمیانگیزد؛شاید شگفتانگیز باشد که در کتاب های درسی روانشناسی رایج اشاره بسیار ناچیزی به آن شده است. در حقیقت، حوزه هیپنوتیزم بعضی از خلاقترین طرحهای پژوهش و آزمایش را در روانشناسی ارائه داده است و همچنین بر مسائل روش شناختی تأکید کرده است که در ورای حوزه هیپنوتیزم قرار دارند. در این گزارش کوتاه سعی خواهم کرد خلاصهای از بعضی از این مسائل را ارائه دهم.
از اولین روزهای پدیدآیی مفهوم هیپنوتیزم، مباحثهای اساسی بین دو مکتب فکری مخالف وجود داشته است که از آن به عنوان نظریه سنتی در مقابل نظریه نوین اشاره میکنند. (فلور 4 1990، لین و رو 5 1991) از بسیاری جهات نظریه(state) در هیپنوتیزم بیانگر دیدگاه سنتی آنست. قبلاً تصور میشد که هیپنوتیزم نوع مخصوصی از خواب یا خوابگردی است، اگر چه اصطلاح هیپنوتیزم از کلمه یونانی(hypnos) به معنای خواب مشتق شده است و بعضی از نویسندگان به افرادی که از نظر هیپنوتیزمپذیری مستعد هستند، عنوان خوابگرد را نسبت میدهند.اما اکنون این تصور که هیپنوتیزم واقعا نوعی از خواب است تا حد زیدی رد شده است، با وجود این، اغلب نظریهپردازان سنتی به استدلال این مطلب ادامه میدهند که اساساً هیپنوتیزم حالت تغییر یافته هشیاری یا خلسه است که معمولا با تشریفات مشخص القایی به وقوع میپیوندد.همچنین فرض شده است که این حالت میتواند در عمق متفاوت باشد، به طوری که هر چه شخص عمیقتر هیپنوتیزم شده باشد، به تلقینهای هیپنوتیزمی بیشتر پاسخ میدهد(برای مثال بابر، 1991؛بوور، 1982؛هیلگارد 1978 و 1986؛ناش، 1991 مراجعه شود). احتمالا با نفوذترین تئوری نوین، تئوری«تجزیه یا انشقاق جدید» هلیگارد است(هلیگارد 1978، 1985، 1986، 1991).
هلیگارد استدلال میکند که سیستمهای متعدد کنترلی وجود دارند که تمام آنها در یک زمان هشیار نیستند. معمولاً این سیستمهای شناختی تحت نفوذ یک سیستم کنترلی مرکزی یا خود اجرایی است که سیستمهای دیگر را کنترل و نظارت میکند.هنگامی که فردی وارد هیپنوتیزم میشود مقدار زیادی از این کنترل همه جانبه تسلیم هیپنوزگر میشود که به موجب آن فرد هیپنوزگر میتواند با دادن دستورات یا تلقینات سیستمهای فرعی را کنترل کند.در نتیجه فرد هیپنوتیزم شده ممکن است حرکاتی عضلانی را به صورت غیر ارادی تجربه کرده و همینطور مسخ شدگی های حافظه و درک را از قبیل فراموشی ، توهمات مثبت و منفی و عدم حساسیت به درد را تجربه نماید.